Op veel plaatsen in de wereld woeden oorlogen wat gepaard gaat met veel lijden, pijn, stress en verdriet. De Eerste Wereldoorlog die ruim een eeuw geleden Europa trof was een loopgravenoorlog, waar dagelijks vele duizenden granaten insloegen. In die periode is het begrip SHELLSHOCK ontstaan. De ontelbare granaatinslagen leidden tot ernstige psychotrauma’s onder soldaten en burgers. De psychologische klachten bij vele duizenden soldaten werden omschreven als de ´wazige, gedesoriënteerde staat die hen teisterde tijdens gevechten en daarna´. Het verschijnsel werd in eerste instantie geweten aan de schade die de hersenen opliepen door de ontploffingen van granaten (shells). In 1915 werden deze klachten door Charles Samuel Myers SHELL SHOCK genoemd. De legerleiding had er weinig begrip voor en beschouwde het als een teken van zwakte. In de jaren die volgden kwam er meer aandacht voor. Wat kunnen we ervan leren in deze tijd van oorlog, stress, toegenomen mondiale spanningen en een sterke toename van het aantal explosies en aanslagen in de moderne complexe samenleving?
De omstandigheden aan het westelijke loopgravenfront waren afschuwelijk. Op veel plaatsen stonden loopgraven onder water, er was ongedierte en een rattenplaag. 
Daarnaast waren er het gebruik van gifgas en permanente granaatinslagen. Tijdens de Eerste Wereldoorlog zijn door Duitsland, Frankrijk, Groot-Brittannië, Oostenrijk-Hongarije en Rusland in totaal naar schatting 765.000.000 granaten afgeschoten. Op een klein gebied van enige voetbalvelden vielen op een dag soms vele duizenden granaten. De fysieke inspanning, onzekerheid en angst die zo’n bombardement teweegbracht, leidden bij soldaten aan beide zijden tot psychische en lichamelijke klachten zoals bewegingsstoornissen, slapeloosheid en hallucinaties. In een ernstige vorm werd dat aangeduid als shellshock (1). Legerarts dr. Charles S. Myers van het Royal Army Medical Corps, publiceerde er in 1915 over in het medische tijdschrift The Lancet. Later werd de diagnose aangeduid als Oorlogsneurose. Ruim twee decennia later, aan het begin van de Tweede Wereldoorlog, wordt er aandacht besteed aan deze diagnose in het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde (2). Naast de ernstige fysieke klachten als hartklachten (tachycardie), snelle ademhaling, diarree en braken wordt als psychologische oorzaak vermeld: ‘Het leven van een soldaat, vooral in de frontlinie, die wisselt van doodsgevaar en de wens te ontsnappen tot volledige overgave aan een taak’.
Foto Jaap Spaans. De ‘vaas’ is een granaathuls uit WO1. De bloemen symboliseren de brede behoefte aan vrede.
Theorieën over shell shock
Naarmate de oorlog vorderde bleek de term shell shock eigenlijk niet te kloppen. Doordat vele soldaten die niet bij een explosie waren geweest dezelfde klachten ontwikkelden, kon het niet zo zijn dat alleen de explosies verantwoordelijk waren. Er waren diverse theorieën over deze oorlogstrauma’s. 
De bekende psychotherapeut Sigmund Freud zag het trauma als een strijd tussen het ‘vredesego’ en het ‘oorlogsego’. Het oorlogsego van de soldaat beging de meest vreselijke misdaden, zag de gruwelijkste taferelen en voelde soms maandenlange angst. De manier voor het vredesego, de normale staat van de soldaat voor de oorlog, om te kunnen gaan met deze gebeurtenissen was het afsluiten van deze herinneringen en het creëren van beschermende neuroses. Grafton Elliot Smith zag het verleden van de patiënt als belangrijkste factor voor de symptomen. Onderdrukte emoties en ervaringen uit het verleden werden getriggerd door het oorlogsgeweld en mondden uit in psychische stoornissen.
Illustratie Klaas Buikema: Schilderij ‘Klaproos in oorlogsgebied WO1’. In de door granaten omgewoelde grond aan het loopgravenfront, dat zich uitstrekte van België tot Zwitserland, kon alleen de klaproos nog bloeien. De symboliek van de klaproos en de kleurencombinatie zwart en rood, werd door legerpredikanten vaak gebruikt tijdens begrafenissen aan het front. Lees ook de publicatie Oorlog en Vrede op de pagina Boeken en overigens publicaties. Lees het aangrijpende gedicht van een legerpredikant In Flanders Fields by John McCrae | Poetry Foundation
De actualiteit
We leven in een tijd dat op mondiale schaal hevige oorlogen woeden. Alles lijkt in beweging te zijn. Rust is steeds moeilijker te zoeken. Waren de soldaten in WO1 directe getuigen van de verschrikkingen, in de moderne tijd worden we er dagelijks mee geconfronteerd via de media. Daarnaast is er een sterke toename van schietincidenten, aanslagen en explosies. Uit reacties die ik krijg en volg via de media en onderzoeken, valt te concluderen dat dit een groot effect heeft op mensen. Massa-psychotraumata zeg maar. Voor meer informatie verwijs ik naar een uitgebreide publicatie over oorlog en vrede op mijn website. ARCHIEF-Publicaties-Jaap-Spaans-over-oorlog-en-vrede.pdf (jaapspaans.nl)
Als ik deze publicatie maak woeden er verschrikkelijke oorlogen in het Midden-Oosten, Afrika en Oost-Europa. De vele vaak zelfbenoemde deskundigen en commentatoren die hun visie geven op de huidige situatie, blinken vaak niet uit in brede kennis over de achtergronden en historische feiten. Impulsieve reacties en tegenstrijdigheden versterken de tegenstellingen en emoties. Politieke leiders schatten helaas de gevolgen van hybride oorlogsvoering totaal verkeerd in. Het woord hybride betekent ‘een nauwe vermenging van ongelijksoortige zaken’. Hybride oorlogsvoering is een strategie waarbij traditionele militaire middelen worden gecombineerd met niet-militaire middelen, zoals propaganda, cyberaanvallen en desinformatie (4). Naast een enorme nieuwe kostbare wapenwedloop, worden verschillende hybride middelen ingezet om de tegenstander te verzwakken en te ontwrichten, zonder dat er direct militair geweld wordt gebruikt. Ik voeg er op persoonlijke titel en studie van bronnen aan toe sabotage van energie-infrastructuur zoals pijpleidingen en centrales, manipulatie van vluchtelingenstromen etc. Het samenvallen van de oorlog in Oekraïne en de recente aanslagen in Israël kunnen volgens mij ook niet los worden gezien van de context, omdat er strategische overwegingen achter kunnen zitten om de aandacht te verdelen over meerdere fronten, die partijen verzwakken en logistieke processen bemoeilijken.
Levensbeschouwing en Zingeving
Levensbeschouwing en zingeving zijn voor mij op moeilijke momenten als nu belangrijk om de rust en balans te houden. Naar mate ik ouder word neemt die behoefte toe. Ik heb besloten om, naast deze publicatie, hoogoplopende discussies te vermijden en mij te richten op bezinning en gebed. Een tekst uit de Bijbel die mij daarbij helpt is dat er een tijd zal komen dat: ‘de zwaarden zullen worden omgesmeed tot ploegscharen en de speren tot snoeimessen en geen volk meer tegen een ander volk het zwaard zal opheffen en de oorlog niet meer zal worden geleerd’. (Vrij beschreven 5). Het is de ‘lijfspreuk’ van de Verenigde Naties die wordt gesymboliseerd door een standbeeld van een krijger die zijn zwaard omsmeedt tot een ploegschaar, geplaatst in de Beeldentuin van de VN in New York. Uitgerekend Jeruzalem waar momenteel zoveel onrust is, neemt daarbij een belangrijke plaats in.
BRONNEN
- Boek ‘Ooggetuigen Wereldoorlog 1. Over de ellende in de loopgraven en hoe de Grote Oorlog Europa verwoestte’. Pagina 11 ‘Het Kerstbestand’ en pagina 31 ‘Shellshock’. Maandblad De Oogst, Jaap Spaans 2012 en maart 2014: ‘De verboden Kerstvrede’ en ‘Soldaten’. Het Zoeklicht: ‘Erfenissen van de oorlog’. Jaap Spaans, 90e jaargang nr. 10. https://isgeschiedenis.nl/nieuws/shell-shock-psychische-klachten-bij-soldaten-in-eerste-wereldoorlog
- Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, zaterdag 13 april 1940: ‘Oorlogsneuroses’. Website: Wist u dat …..wetenswaardigheden over de Eerste Wereldoorlog.
- ‘Wat is het verschil tussen shellshock en posttraumatisch stresssyndroom?’. Vraag gesteld op de Belgische website ‘Ik heb een vraag’ en uitgebreid beantwoord door prof. Dr. Gie van den Berghe van de Universiteit van Gent. Psychotraumata is als algemene diagnose opgenomen in het Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM) van The American Psychiatric Association.
- The conduct of war in the 21st century. Wat is hybride oorlogsvoering en waarom is het een bedreiging? – Defensiebond
- Bijbelteksten uit Jesaja 2 en Micha 4.