Maakbaarheid is een onderwerp waarover veel wordt gedebatteerd en gediscussieerd. Het begrip kan worden omschreven als een ideaal, ‘dat draait om beheersbaarheid, het uitbannen van leed en tragiek, en het realiseren van geluk’ (1). Door de huidige maatschappelijke dynamiek roept het steeds meer discussie op en dat is begrijpelijk. Je zult maar een controle freak zijn die plotseling met misère wordt geconfronteerd of je bent door onverwachte omstandigheden niet meer in staat een op structuur gericht leven te leiden. Ziekte kan zomaar je leven binnendringen met een slopend medisch traject en voortdurend inleveren op fysiek of psychisch gebied. Ziekte die vaak niet het gevolg is van ongezond gedrag maar van een erfelijke ziekte of onverantwoord verkeersgedrag van anderen. Ook een samenleving en zelfs de hele wereld kan worden geconfronteerd met de grenzen van maakbaarheid. De Coronapandemie heeft de kwetsbaarheid van de mensheid keihard aangetoond. De onverwachte oorlog in Oekraïne heeft een mondiaal domino-effect tot gevolg met torenhoge inflatie, een energiecrisis en naar verwachting een voedselcrisis. Die gevolgen zijn merkbaar op alle continenten en ook in ons land, de woonplaats, in supermarkten en bij de benzinepomp. Het is zelfs niet uitgesloten dat de thermostaten komende winter omlaag moeten en wie in het welvarende Europa had dat ooit gedacht?
De maakbaarheidsillusie
De Tweede Kamer is 2 maanden met zomerreces en daarop was kritiek omdat we in crisistijd zijn. De media zijn een langdurige zomerprogrammering gestart. Informatieve programma’s zoals Goede Morgen Nederland zijn tijdelijk uit beeld en de leemte wordt opgevuld door sport en andere programma’s. Een zomerprogramma dat mij aanspreekt is het Filosofisch Kwintet met presentatrice Clairy Polak op de zender Human. Vier gasten discussiëren over belangrijke maatschappelijke thema’s als ‘de rechtsstaat’, ‘macht’ en ‘technologie en moraal’. Hoewel mijn levensbeschouwelijke visie verschilt van die van Human, zijn er ook raakvlakken. Volgens de website van het Humanistisch Verbond is het humanisme een open levensbeschouwing die zich richt op reflectie en dialoog. Mensen hebben een autonome en verantwoordelijke rol in de vormgeving van hun bestaan. Het onderwerp ‘maakbaarheid in tijden van crises’ stond centraal in de eerste uitzending, een onderwerp dat mij als christen aanspreekt. Centraal stonden vragen als ‘wat hebben decennia aan maakbaarheidsdenken opgeleverd?’ en ‘wanneer zijn we het geloof in de maakbaarheid van de maatschappij verloren en waarom geloven we dan weer wel in de maakbaarheid van het individu?’. Achter ons ligt een periode van 75 jaar vrede, ongekende welvaart en individuele vrijheid. De Coronapandemie en de verwoestende oorlog in Oekraïne verpletterden de maakbaarheidsillusie (2).
Wetenschap
Ook voor de rol van de wetenschap is er de laatste tijd veel aandacht. Er wordt messcherp over gediscussieerd tot in de Tweede Kamer toe, bijvoorbeeld rond de klimaatdiscussie, het stikstofdossier, complot denken, taalgebruik etc. Wat mij dan opvalt is het gebrek aan tolerantie, ook van de zogenaamde ‘toleranten’. Kritiek op de wetenschap wordt als een vorm van ‘heiligschennis’ beschouwd en dat gaat mij te ver. De wetenschap is juist gebaat bij discussie en debat om scherp te blijven en veel wetenschappers delen die mening. Ik wil voorop stellen dat ik veel respect en waardering heb voor de wetenschap en het vele nuttige onderzoek dat wordt verricht. Veel moderne zegeningen danken we aan de technologie en de wetenschap. In de gezinssituatie heb ik ervaren dat medische zorg en behandeling levensverlengend waren. Maar er zijn grenzen aan de mogelijkheden van de wetenschap en wetenschappelijk onderzoek heeft ook tot excessen geleid. Dat moet kunnen worden benoemd. In de euforie van de digitalisering was er onvoldoende oog voor de nadelen die zich nu op de wereld aftekenen zoals cybercriminaliteit, cyber war, grootschalige privacy schendingen in delen van de wereld en kwetsbare burgers die ontwikkelingen niet kunnen bijhouden. Door de spanningen op de wereld is de wapenwedloop versneld. Er wordt openlijk gedreigd met de inzet van atoomwapens. Wetenschappelijk onderzoek lag aan de basis van veel oorlogstechnologie. Aan klimaatverandering en milieurisico’s ligt overconsumptie ten grondslag, vooral in de rijke landen. In 1972 verscheen het ‘Rapport van de Club van Rome de grenzen aan de groei’. Hoofdstuk 3 gaat over ‘De groei in het wereldsysteem’ waarbij de samenhang tussen de vijf basisvariabelen bevolking, kapitaal, voedsel, natuurlijke hulpbronnen en vervuiling centraal staat. Uitgerekend deze maand maakte de Verenigde Naties bekend dat de wereldbevolking eind dit jaar 8 miljard mensen telt. In 1972 was dat 3.780 miljoen. Een verdubbeling in 50 jaar. Ruim 800 miljoen mensen leven in armoede.
Geloof
Gelet op de aangehaalde variabelen is het niet moeilijk om een eenvoudige analyse te maken. De aarde is zwaar overbelast door een proces dat onomkeerbaar lijkt. Natuurlijke cycli spelen daarbij een rol, maar ook menselijk gedrag. De wetenschap kan ongetwijfeld een positieve bijdrage leveren aan oplossing van bepaalde problemen maar is, gelet op millennia geschiedenis, niet bij machte die structureel op te lossen. Veel problemen hebben immers te maken met oneerlijke verdeling van de welvaart, hebzucht, egoïsme en machtswellust. Het kwaad oftewel de gebrokenheid in de schepping blokkeert ingrijpende veranderingen. Ook na de publicatie van het rapport van de Club van Rome werd het groeidenken onverminderd voortgezet, met de vele huidige crises tot gevolg. Niet alles blijkt maakbaar te zijn. Ondanks secularisatie, kerkverlating in de rijke landen, denk ik dat de Bijbel nog steeds een wijs en praktisch boek is. In veel geloofsovertuigingen nemen soberheid, rentmeesterschap en naastenliefde een belangrijke plaats in. Dat kan zich op vele wijzen uiten in de praktijk bijvoorbeeld door te vasten of dienstbaar te zijn aan de naaste. Joden vieren eenmaal per jaar het Loofhuttenfeest (Soekot). Een week lang wordt de luxe omgeving verruild voor een hut van bladeren. Herdacht wordt dat de Israëlieten veertig jaar lang in de woestijn rondtrokken onder de bescherming van God en in tenten of hutten woonden. Het dak van de loofhut heeft een opening met zicht naar de hemel. Wat vast staat is dat door de huidige crises op de wereld de behoefte aan levensbeschouwing en zingeving toeneemt. Ik verwacht dat dit proces zal doorzetten. Bijgevoegd een overzicht van een aantal belangrijke Bijbelteksten zoals opgenomen in mijn boek ‘Christenen en de Welvaartsmaatschappij. Bijbelteksten rentmeesterschap geld
Bronnen:
- Dagblad Trouw, publicatie n.a.v. het proefschrift van Robert van Putten ‘De ban van beheersing’.
- Het Filosofisch Kwintet met presentatrice Clairy Polak over maakbaarheid in tijden van crises. Omroep Human, 3 juli 2022.